Ghanja tal-Hlejjaq

Hadt gost, dan l-ahhar, nisma’ lil wiehed mill-prezentaturi ewlenin tal-festival muzikali li jittella’ ta’ kull sena ghat-tfal fl-Italja, Zecchino d’Oro 2002,[1] isejjah lil san Frangisk “l-aqwa poeta li qatt deher”. Huwa kumpliment sabih fi zmien meta donnha l-Italja qed tinsa min hu l-patrun taghha... san Frangisk ta’ Assisi. Hu l-poeta dejjem “zaghzugh” tan-natura f’dinja li qed tkun theddida ghan-natura. Ghalkemm it-tfal dejjem jabbinaw lil dan il-persunagg man-natura u l-imhabba li kellu lejn l-annimali, illum donna qed ninjoraw dan il-messagg, li san Frangisk ta’ Assisi, tmien sekli wara li ghex, ghadu jwassal bl-istess qawwa. Ghalfejn nippruvaw infittxu lil Alla f’elf haga u ma nippruvawx insibuh fl-opri ta’ jdejh?

Din hi t-taghlima li jaghtina Frangisku ta’ Assisi fl-Ghanja (jew Kantiku) tal-Hlejjaq tieghu.[2] Din it-talba hi meqjusa bhala l-aktar maghrufa ta’ san Frangisk. Anki ghall-istudjuzi ta’ l-istorja tal-Lingwa Taljana ghandha valur kbir, ghax hi l-ewwel poezija li nkitbet fl-Ilsien Taljan.

Imma qabel naghtu harsa fil-fond lejn dan il-kapolavur letterarju ta’ l-ewwel poeta taljan, induru ftit fuq il-Kelma ta’ Alla, l-ghajn tat-twemmin taghna, u naraw kif dak li kiteb san Frangisk huwa bbazat fuq l-Iskrittura.

L-Iskrittura Mqaddsa fiha nfisha hi opra ta’ tifhir lil Alla ta’ kulma ghamel, specjalment tal-gid li wettaq mal-poplu tieghu fl-opra tal-fidwa. Imma nsibu b’mod partikulari zewg innijiet fit-Testment il-Qadim li fihom l-awtur sagru jinfexx f’ghanja ta’ tifhir lil Alla ghall-holqien tieghu. Dawn huma mehudin mill-kotba tas-Salmi (S 148) u tal-profeta Danjel (Dan 3:52-90). Dawn iz-zewg siltiet, li huma komuni bejniethom fil-hsieb u l-espressjonijiet, jistghu wkoll jigu mqabbla ma’ l-Ghanja tal-Hlejjaq li san Frangisk ta’ Assisi kiteb biex ifahhar lil Alla permezz tal-holqien tieghu.

Is-salm 148 huwa espressjoni ta’ tifhir li s-salmista jaghmel lil Alla l-Hallieq. L-awtur jistieden lin-natura kollha biex tfahhar lil Alla li halaqha.

Dan huwa innu twil li nsibu fil-ktieb ta’ Danjel. Dan l-innu, li jixbah hafna lis-salm li semmejt qabel, hareg minn fomm it-tliet zghazagh lhud li r-Re Nabukodonosor tal-Babilonja tefa’ fil-forn tan-nar (fi zmien l-ezilju). Dawn kienu jisimhom Sidrak, Mesak, u Ghabednegu, li l-ismijiet originali taghhom kienu Hananija, Misaèl, u Ghazarija, rispettivament. Fil-forn ma gralhom xejn ghax ipprotegihom l-anglu tal-Mulej, u minn fommhom hareg dan il-gmiel ta’ innu:

Qabelxejn ninnutaw ix-xebh bejn is-salm 148 u s-silta mehuda mill-ktieb ta’ Danjel. L-awturi ta’ dawn iz-zewg opri letterarji fittxew li jfahhru lil Alla permezz ta’ l-opri tieghu fil-holqien. Meta Alla halaq id-dinja, hu ra li “kollox kien tajjeb hafna” (Gen 1:31). Mela Alla kien sodisfatt bil-holqien tieghu, u ried li l-bniedem ihaddmu ghall-gid, biex fih jara l-kobor ta’ l-awtur tieghu. Anki l-bniedem hu holqien ta’ Alla, fuq l-istess xbieha tieghu. Ghalhekk jehtieg igib ruhu b’responsabbiltà, ghax fih igorr ix-xbieha ta’ Alla li halqu.

M’hux l-iskop tieghi hawn li naghmel studju ta’ dawn iz-zewg siltiet mit-Testment il-Qadim, u ghalhekk inhalli ghalikom biex tanalizzaw ix-xebh bejniethom. It-tnejn huma uzati ta’ spiss fil-Liturgija tal-Knisja, ghax jesprimu tassew is-sbuhija tal-holqien, u juru kemm tassew kull haga hajja ghandha ghax trodd hajr lil Alla ta’ l-ezistenza taghha. “Il-hlejjaq kollha fis-sema u fl-art huma mistiedna biex jinghaqdu flimkien f’innu ta’ tifhir lill-Mulej, il-Hallieq u s-Sid ta’ kollox”.[3]

Hawn qed naghti zewg verzjonijiet ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq. Qabelxejn qed naghti l-verzjoni originali ta’ dan l-innu, kif kitbu san Frangisk, u kif ghadna nsibuh illum f’hafna kotba:

Dan huwa l-kliem ezatt ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq kif inkitbet minn san Frangisk ta’ Assisi.[4] Il-Lingwa Taljana ma kinitx minn dejjem kif nafuha llum, anzi zviluppat tul iz-zmien. Zgur li l-ewwel poezija fil-Lingwa Taljana ma setghetx inkitbet b’Taljan modern. L-Ghanja tal-Hlejjaq giet komposta fis-seklu tlettax, u allura hi miktuba bi djalett qawwi ta’ l-Umbrija.[5] Frangisku ta’ Assisi kiteb bil-lingwa li kien jaf, li ma kinitx it-Taljan standard imma t-Taljan tad-djalett ta’ l-Umbrija, mela Taljan qadim u mibni fuq il-lingwagg popolari ta’ zmienu.

Biex nifhmu sew il-messagg ta’ dan l-innu, imbaghad qed nirriproduci hawn il-verzjoni ta’ wahda mit-traduzzjonijiet li sibt bil-Malti:

Meta nittraducu xi kliem minn lingwa ghall-ohra, nirriskjaw li nitilfu mir-rikkezza tal-verzjoni originali, u forsi anki xi ftit mis-sens ta’ xi kliem u tal-messagg finali. Hekk gara wkoll f’dan il-kaz, b’mod specjali fil-mod kif hi ndirizzata x-Xemx. Fil-lingwa originali li fiha nkitbet l-Ghanja tal-Hlejjaq, jigifieri fit-Taljan, in-nom “xemx” huwa fil-maskil. Filfatt il-kelma bit-Taljan hi “sole”, u hu ghalhekk li nsibu miktub “lo frate sole” (“huna x-xemx”). Issa fil-Malti, “xemx” ma tibqax fil-maskil imma ssir fil-femminil. Allura nghidu “ohtna x-xemx”, u mhux “huna x-xemx”. Mela fit-Taljan nghidu “huna x-xemx” imma fil-Malti “ohtna x-xemx”. Kif digà semmejt, l-isem originali ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq hu l-Ghanja ta’ ohtna x-Xemx, fit-Taljan Cantico di frate Sole. Marbut ma’ l-istess kaz hu l-Qamar. Fejn fit-Taljan, dan in-nom hu fil-femminil, fil-Malti jsir maskil. Ghalhekk, ghalkemm naqraw “sora (sorella) Luna”, imbaghad naqraw “huna l-Qamar”. Dan kwazi ma jibdel xejn mill-messagg principali ta’ l-innu, imma tajjeb li nkunu konxji ta’ bidliet bhal dawn.

Xtaqt naghti xi ezempji tad-differenza bejn it-Taljan djalettali li bih hu miktub l-innu fl-original, u t-Taljan tal-lum. Nghidu ahna, il-kelma “che” (li tfisser “li”) nsibuha miktuba “ke”, u “e” (li tfisser “u”) nsibuha miktuba “et”, li aktar toqrob lejn il-Latin.

Nistghu ninnotaw xebh partikulari bejn is-silta li kkwotajt minn Danjel 3:52-90 u l-Ghanja tal-Hlejjaq miktuba minn san Frangisk ta’ Assisi. Dwar dan ix-xebh jikteb Tumas minn Celano, il-bijografu ufficjali ta’ san Frangisk, li jikkummenta hekk:

“Kif darba t-tliet zghazagh li gew mitfugha fil-forn stiednu lill-elementi kollha biex jigglorifikaw u jbierku lill-Hallieq ta’ l-univers (Dan 3:52-90), hekk ukoll dan il-bniedem, mimli bl-ispirtu ta’ Alla, ma heda qatt jigglorifika, ifahhar, u jbierek, f’kull element u hlejqa, il-Hallieq u mexxej ta’ kull haga” (1 Cel 80).

Ir-rakkont storiku jaghtuhulna l-awturi tal-Leggenda perugina, il-Mera tal-Perfezzjoni (Speculum Perfectionis), u Tumas minn Celano fit-Tieni Hajja ta’ san Frangisk.[7] Nistghu nghidu li l-Ghanja tal-Hlejjaq inkitbet fi tliet partijiet u fi process ta’ tliet perjodi.[8]

L-ewwel parti hi dik li fiha Frangisku jfahhar lil Alla ghall-hlejjaq tieghu. Din tkopri l-parti l-kbira tax-xoghol kollu. Nafu li nkitbet fil-kunvent tal-Klarissi magenb il-knisja ta’ san Damjan,[9] fir-rebbiegha (April-Mejju) ta’ l-1225, meta Frangisku kien ghaddej minn tbatija kbira, u l-ahhar jiem tieghu kienu fil-qrib. Ma kienx ghadu l-ghannej ta’ tant zmien qabel, li kien jiggerra ferriehi mat-toroq ta’ Assisi jghanni s-sbuhija ta’ Alla. Issa kien bla sahha, mifni bl-ugigh tal-pjagi, nieqes mid-dawl, imma wiccu hieni, jikkontempla s-sbuhija ta’ Alla fil-holqien meraviljuz tieghu. Tumas minn Celano, il-bijografu ufficjali ta’ san Frangisk ta’ Assisi, jghidilna hekk dwar dan: “F’dik ic-cirkustanza kkompona xi Ghanjiet tal-hlejjaq, li fihom jistedinhom ifahhru, kif jistghu, lill-Hallieq” (2 Cel 213).

Il-Leggenda Perugina taghtina hafna iktar minn hekk. Naqraw dan ir-rakkont dwar it-twelid ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq: “Frangisku qaghad f’San Damjan ghal hamsin jum u izjed... Meta qam filghodu qal lill-ahwa: ‘Kieku l-imperatur kellu jaghti saltna shiha lill-qaddej tieghu, dan ma kienx igawdi verament? Imma kieku kellu jaghtih l-imperu kollu, ma kienx igawdi iktar?’ U zied jghid: ‘Iva, jien ghandi ngawdi hafna issa qalb it-tbatijiet tieghi, u nsib farag u mistrieh fis-Sinjur, u nrodd hajr dejjem lil Alla l-Missier, lill-Iben wahdieni tieghu, is-Sinjur taghna Gesù Kristu, u lill-Ispirtu s-Santu, ghall-grazzja u l-barka kbira li tawni: hu ndenja, fil-hniena tieghu, jaghti lili, il-qaddej ckejken u indenn tieghu li ghadni hawn isfel [fid-dinja], ic-certezza li ghad nippossiedi s-Saltna tieghu.[10]

Ghalhekk irrid, b’tifhir lilu u b’konsolazzjoni ghalija u biex haddiehor jistaghna, nikkomponi Ghanja lis-Sinjur ghall-hlejjaq tieghu. Kuljum nuzaw il-hlejjaq u minghajrhom ma nghixux, u fihom il-generu uman joffendi tant lill-Hallieq. U kuljum nuru ruhna ingrati lejn dan il-gid kbir, u ma naghtuhx tifhir kif jisthoqqlu, lill-Hallieq taghna li jaghtina kull gid’. U pogga bilqieghda, qabad jirrifletti, u mbaghad beda jlissen: ‘Twajjeb Mulej, int l-oghla, tista’ kollox...’

Frangisku kkompona wkoll il-melodija, li hu ghallem lil shabu. L-Ghanja tas-Sinjur li hu kkompona u li tibda: ‘Twajjeb Mulej, int l-oghla, tista’ kollox’, semmieha l-Ghanja ta’ ohtna x-Xemx [Cantico di frate Sole], li hi [x-xemx] l-isbah fost il-hlejjaq u l-izjed wahda li tixbah lil Alla...

Fl-aktar mumenti li fihom kien ittorturat mit-tbatija, kien jintona l-Ghanja tas-Sinjur, u mbaghad kien ikantaha lil shabu, biex jinsew is-sofferenzi tieghu u jahsbu fl-Ghanja tas-Sinjur. U baqa’ jaghmel hekk sa l-ahhar gurnata, li fiha miet” (LP 43).

Kellu ragun Patri Thomas Moore OFMConv jikteb hekk dwar l-Ghanja tal-Hlejjaq u l-awtur taghha: “Ghalhekk mal-holqien, jekk kien in-nar, l-ilma, jew il-mewt, jew jekk kien il-hut, il-fjuri, jew il-lupu, kien igib ruhu b’qima u fl-istess hin b’familjarità daqslikieku kien ilu jafhom hafna, ghaliex fihom kien jilmah dik il-glorja merfugha ghal ulied Alla”.[11]

Fit-tieni parti ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq naqraw strofa dwar il-mahfra. San Frangisk zied din l-istrofa apposta meta fi zmienu (Gunju 1225) kienu miggielda l-Isqof Guido ta’ Assisi u l-hâkem (jew sindku) Opportulo di Bernardo. Tkompli tirrakkonta l-Legenda Perugina: “F’dak l-istess zmien, meta kien marid, u kien ga kkompona l-Ghanja, gara li l-isqof ta’ Assisi ta’ dak iz-zmien, skomunika l-hâkem tal-belt. Dan, inkurlat ghall-ahhar, habbar li hadd ma seta’ jixtri minghand jew ibigh lill-isqof, inkella jaghmel kuntratti mieghu. Waslu sal-punt li bdew joboghdu lil xulxin.

Frangisku, marid kif kien, imtela bil-hniena ghalihom, l-aktar ghax l-ebda ekklezjastiku jew sekulari ma ghamel xejn biex jerga’ jgib il-paci u l-ftehim bejn it-tnejn. U qal lil shabu: ‘Misthija kbira ghalina, qaddejja ta’ Alla, li l-isqof u l-hâkem joboghdu daqshekk lil xulxin, u hadd m’hu qed jara x’jaghmel biex jerga’ jhabbibhom flimkien’. Ghalhekk hu kkompona din l-istrofa biex izidha ma’ l-Ghanja:

Imbaghad sejjah wiehed mill-ahwa u qallu: ‘Mur, u ghid lill-hâkem jigi fil-kurja tal-belt u jgib mieghu l-kbarat tal-belt’. Dak il-patri telaq, u l-qaddis qal lil zewg ahwa ohra: ‘Morru, u kantaw l-Ghanja ta’ ohtna x-Xemx fil-prezenza ta’ l-isqof u l-hâkem u ta’ l-ohrajn prezenti. Ghandi fiducja fil-Mulej li trattbilhom qalbhom, u jaghmlu paci u jergghu lura ghall-hbiberija u r-rispett ta’ qabel’.

Meta kulhadd ingabar fil-kjostru tal-kurja, dawk iz-zewg patrijiet qamu u wiehed qal: ‘Frangisku, fil-mard tieghu, ikkompona l-Ghanja tas-Sinjur ghall-hlejjaq tieghu, b’tifhir lil Alla u b’devozzjoni’. U bdew ikantawh. Il-hâkem malajr qam fuq saqajh, u b’idejh maghquda, bhal waqt il-qari ta’ l-Evangelju, mimli b’devozzjoni hajja, u kollu dmugh, qaghad jisma’ attent. Hu filfatt kellu hafna fidi u qima lejn Frangisku.

X’hin spiccat l-Ghanja, il-hâkem qal quddiem kulhadd: ‘Nghidilkom is-sewwa, jien lest li nahfer, mhux biss lill-isqof, li jien inqis bhala sinjur tieghi, imma wkoll lil min qatilli lil hija u lil ibni’. Hekk nizel fi hdan l-isqof, u qallu: ‘Ghall-imhabba tas-Sinjur taghna Gesù Kristu u tal-qaddej tieghu Frangisku, hawn jien lest li noghgbok f’kollox, kif trid int’.

L-isqof qabdu minn idejh, qajmu, u wiegbu: ‘Ghall-kariga li nhaddan, jien ghandi nkun umli. B’xorti hazina, ghandi temperament nervuz, li wassalni ghar-rabja. Nitolbok tahfirli’. U hekk it-tnejn ghannqu u biesu lil xulxin b’hafna mhabba” (LP 44).

Hawn naraw kemm Frangisku rnexxielu jnissel l-imhabba u l-mahfra fost l-ohrajn, b’dak li kiteb fl-Ghanja tal-Hlejjaq. Kemm jispjegaha sabih din ir-rebha ta’ Frangisku, l-awtur Michael de la Bedoyere, fil-ktieb tieghu Francis of Assisi: The Man who found perfect joy: “Kienet il-bewsa tal-paci"

Wara l-fallimenti u t-telfiet kollha tieghu, Frangisku, fizikament imkisser, fl-ahhar rebah, u kwazi mirakolozament, hu rebah proprju meta l-aktar kellu bzonn tar-rebha. Ghal dak is-suldat ta’ Collestrada,[12] li fuq il-kamp tal-battalja, kien tghallem l-ewwel lezzjoni dwar Alla, paci bejn il-bnedmin -- paci esternament u paci fil-qalb -- l-iktar li kien jimpurtah kien jekk id-dinja u dawk li jghixu fiha kellhomx qatt ikunu denji tal-gid u l-grazzji ta’ Alla, liema mhabba hu kien qed ifahhar bi gratitudni permezz tal-kant [l-Ghanja tal-Hlejjaq]... Ghax il-paci bejn il-bnedmin ma tigix b’xi negozjat jew ftehim. Hija xi haga li l-bniedem jista’ jghannaq biss bil-fidi kbira tieghu f’Alla, li halaq dinja ta’ paci u baghat lil Ibnu biex jerga’ jgeddidha”.[13]

Kien ukoll f’dawn iz-zminijiet li Frangisku ghamel kantiku iehor ghas-sorijiet Klarissi li zammewh fosthom bl-akbar ghozza f’San Damjan, u ried li bil-kant ta’ dan l-innu jiftakru fi Frangisku sofferenti, li huma tant kienu jhobbu.

It-tielet parti ta’ dan l-innu hija l-istrofa dwar “ohtna l-Mewt”, li nkitbet fil-Porzjunkola[14] ftit qabel il-mewt tal-qaddis fit-3 ta’ Ottubru 1226. Donnu xejn ma kellu biza’ san Frangisk mill-mewt, anzi ttrattaha bhala ohtu, kif lil gismu dghajjef u marradi ttrattah bhala huh. Fuq is-sodda tal-mewt, tghidilna mill-gdid il-Leggenda perugina, Frangisku kkompona l-ahhar parti ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq tieghu:

“Mela Frangisku, imkisser taht il-mard tieghu, b’hegga kbira ta’ l-ispirtu u qawwa ta’ ferh profond, fahhar lis-Sinjur. Imbaghad wiegeb lil siehbu: ‘Tajjeb, jekk il-mewt hi fil-qrib, sejjahli lill-ahwa Anglu u Ljun, halli jkantawli fuq ohtna l-Mewt’.

Gew it-tnejn ghand Frangisku u kantaw, bid-dmugh f’ghajnejhom, l-Ghanja ta’ ohtna x-Xemx u tal-hlejjaq l-ohra tas-Sinjur, miktuba mill-qaddis tul il-mard tieghu, bhala innu ta’ tifhir lis-Sinjur u ghall-konosolazzjoni ta’ ruhu ta’ l-ohrajn. F’dan il-kantiku, qabel l-ahhar strofa, huwa dahhal l-ghanja ta’ ohtna l-Mewt:

Bijografija ohra ta’ san Frangisk li digà semmejna, il-Mera tal-Perfezzjoni, tkellimna wkoll dwar dan: “Meta l-mard dahal ’il gewwa, huwa beda jkanta l-Ghanja tal-Hlejjaq. U wara li gieghel lil hutu jkantawha biex jinsa l-kruha tat-tbatijiet tieghu... Huwa beda jghid: ‘Filghodu meta x-xemx titla’, kulhadd ghandu jfahhar lil Alla talli halaqha ghalina, ghax minhabba fiha ghajnejna huma mdawla tul il-jum. Imbaghad filghaxija, meta jaqa’ d-dlam, kulhadd ghandu jfahhar lil huna n-Nar, li jdawlilna ghajnejna billejl. Ghalhekk ghandna b’mod specjali nfahhru lill-Hallieq innifsu fuq dawn u l-hlejjaq l-ohra li ahna nuzaw ta’ kuljum’” (SP 119).[16]

Tant kienet profonda r-relazzjoni tal-qaddis ma’ Alla, li ghalih kollox inghadd bhala knis minhabba l-gharfien ta’ Gesù Kristu (ara Fil 3:8). Il-ferh divin rebah fuq it-tbatija materjali, waqt li l-mistiku rebah fuq l-uman!

Din hi l-istorja ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq, li Renan[17] sejhilha “l-isbah poezija spiritwali mill-Evangelju ’l hawn”,[18] li b’“sengha u arti Frangisku rnexxielu jhazzez b’idu stess [dik il-gabra ta’ tifhir]”.[19]

Ir-rivista frangiskana kapuccina lokali Dawl Frangiskan iddedikat il-faccata ta’ l-edizzjonijiet taghha ta’ din is-sena (2002) lill-Ghanja ta’ Hlejjaq, bi stampi u pitturi ispirati minn dan l-innu li kiteb Missier l-Ordni Frangiskan. Dan kollu u izjed jixhed ghal kemm dan l-innu ghadu jappella ghaz-zminijiet tal-lum, fi zmien meta ghalkemm l-ambjentalizmu kiber, it-theddida li xxekklu zdiedet qatigh; u meta ninsabu f’dinja li qed issir aktar konxja ta’ kemm ghandha tirrispetta l-ambjent ta’ madwarha. San Frangisk ta’ Assisi, patrun ta’ l-ekologisti,[20] jghallimna nirrispettaw l-ambjent naturali li jdawwarna mhux sempliciment ghax dan jiswa ta’ gid ghalina, imma wkoll ghax halqu Alla, u ghax fih u bih nistghu nfahhru lil Alla l-hallieq.

Frangisku gie msejjah “l-Ghannej [troubadour] tas-Sultan il-Kbir”. Huwa habbar tassew is-Saltna ta’ Alla b’mod meraviljuz, peremezz tal-holqien.

“L-Ghanja tal-Holqien fiha nfisha hija l-priedka hajja ta’ Frangisku li, bil-kelma u bl-ezempju, kien iwassal lil kull xorta ta’ nies...”.[21] Frangisku, permezz ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq, iggieled ukoll l-erezija tal-Katari ta’ zmienu, li kienu jishqu li l-univers huwa sahta u kaos, il-hlejjaq huma xhieda tad-demonju li jrid igarrafna, u s-sbuhija tad-dinja nasba tax-xitan. Frangisku kisser ghal kollox it-teorija taghhom: ghalih il-hlejjaq huma l-ahwa li juruh lil Alla.[22]

“Fil-Kodici l-aktar importanti fuq il-kitbiet ta’ san Frangisk, mizmum fil-biblijoteka tal-Komun ta’ Assisi, insibu fost l-ohrajn l-Ghanja tal-Hlejjaq. Din hija ghamla ta’ talba, ta’ salm, u ta’ innu. Ghandha wkoll xehta ta’ tifhir bibliku, fejn l-awtur jghaqqad, b’armonija sintetika, il-holqien kollu -- is-sema u l-art. Ta’ min jinnota f’din l-ghanja, kif juza l-kelmiet ‘hija’ u ‘ohti’ ghall-elementi naturali u ghall-hlejjaq, bhall-annimali. Dan ghaliex hu kien izomm ’l Alla bhala Missier u Omm il-holqien kollu, u ’l Kristu bhala ‘Hu’ kulhadd u kollox -- ‘il-kbir fost il-hlejjaq kollha’ (Kol 1:15, ara 1 Cel 115). Kien jisthajjel kollox jghix u haj, ihoss u jitkellem”.[23]

“F’din l-ghanja kixef in-nobbiltà ta’ qalbu u s-safa ta’ ruhu, l-ispiritwalità u t-tjieba tal-karattru tieghu. Fix-xemx u fil-qamar, fl-ilma u fin-nar, fl-art u fil-mewt kien jilmah il-pjan ta’ Alla ghalina l-bnedmin, li halaq kollox tajjeb u sabih ghalina. L-esperjenza tieghu fl-ghaqda ma’ Alla kienet taghti sens qawwi ta’ mhabba, hniena, u mahfra bejn il-hlejjaq u l-Hallieq. Il-prezenza ta’ Alla fil-hlejjaq kienet digà suggett tat-teologija skolastika, imma kif nisigha Frangisku f’dik l-ghanja, turi li ghandha gheruq fil-fidi u s-semplicità tal-qalb”.[24]

L-Ghanja tal-Hlejjaq lanqas f’tezi shiha ma tkun studjata bizzejjed. M’hix il-poezija ta’ awtur komuni, imma hi l-grajja ta’ qaddis li twahhad man-natura biex jaghraf lil Alla, u akkwista “l-helsien tal-glorja ta’ wlied Alla” (Rum 8:21). Ma nahsbux li san Frangisk rabat qalbu man-natura sempliciment ghax din hi sabiha, imma aktar minn hekk, ghax biha gharaf jasal ghand Alla. Ghalih, is-sbuhija tal-holqien kienet l-eqreb pass lejn is-sbuhija ineffabli tal-Hallieq.

L-“ispiritwalità tal-holqien” ta’ san Frangisk hi spjegata tajjeb f’sitt kapitli fit-Tieni Hajja li kiteb Celano, li hu intitola Il-kontemplazzjoni tal-Hallieq fil-hlejjaq.[25]

Ix-xemx, il-qamar, il-kwiekeb, ir-rih, is-shab, l-ilma, in-nar, l-art... Ghax ma ghandniex nizzu hajr lil Alla ta’ dawn il-hlejjaq sbieh, kif fahhru san Frangisk? Ma nroddulux hajr taghhom biss billi nkantaw l-Ghanja tal-Hlejjaq, imma permezz ta’ hajjitna kollha. Niftakru li Frangisku ta’ Assisi ghex b’tali mod li hajtu kollha kienet att ta’ radd il-hajr u tifhir lil Alla tal-holqien; hajtu kollha kienet “kantiku haj” lil Alla... “Mulej, ghamilni strument tal-paci tieghek”. X’hin titla’ x-xemx ghada filghodu, rodd hajr lil Alla taghha! X’hin tohrog barra u tara s-sigar, fahhar lil Alla li zejnek bihom, u hu hsiebhom!

Saqsi lil xi ekologista, u jghidlek x’armonija perfetta tezisti fin-natura! Alla halaq lin-natura b’mod perfett, kif wara kollox halaq ukoll lill-bniedem -- “U hares Alla lejn kull ma kien ghamel, u, ara, kollox kien tajjeb hafna” (Gen 1:31). Imma l-bniedem mhux dejjem lest li jahfer, u bil-mibeghda tieghu hassar il-pjan ta’ Alla. Ghalhekk giet il-mewt. Imma Alla, ghax hu Mhabba, “baghat lil Ibnu, imwieled minn mara” (Gal 4:4), biex il-mewt minn ghadu ssir “ohtna”, u jinhall l-irbit tal-mewt.[26] L-ghazla ta’ Frangisku ta’ Assisi kienet wahda maghmula b’imhabba, ghax hu gharaf li f’Alla biss hemm id-dawl. Dan hu l-messagg ta’ l-istedina li hu jhajjarna nilqghu u nirrealizzaw, u l-Ghanja tal-Hlejjaq m’hi xejn hlief l-espressjoni hielsa ta’ din l-imhabba li kull bniedem hu mistieden jghix.

[1] Fl-edizzjoni ta’ din is-sena ta’ Zecchino d’Oro, saret kompetizzjoni bejn diversi tfal ghal pitturi ispirati mill-Ghanja tal-Hlejjaq, ta’ San Frangisk ta’ Assisi.

[2] L-Ghanja tal-Hlejjaq ta’ San Frangisk ta’ Assisi hi maghrufa wkoll (bl-isem originali taghha) bhala l-Ghanja ta’ ohtna x-Xemx (frate Sole).

[3] Karm Attard, Ejjew nifhmu s-Salmi, Malta 2001, pp. 64-65.

[4] Scritti di Francesco d’Assisi, f’Fonti Francescane, Editio Minor, (ed. Ernesto Caroli), Assisi 1998, pp. 136-137.

[5] Wiehed mir-regjuni ta’ l-Italja, li jinsab fic-centru tal-pajjiz. Perugja hi l-belt principali tieghu. San Frangisk kien minn Assisi, wahda mill-ibliet ta’ dan ir-regjun. Kull fejn kien idawwar wiccu Frangisku seta’ jara l-gmiel tal-holqien, ghax l-Umbrija huwa regjun mimli b’muntanji u gholjiet, u hafna ambjent naturali.

[6] Ara, fost l-ohrajn, it-traduzzjoni bil-Malti ta’ l-Ghanja tal-Hlejjaq, miktuba f’forma ta’ poezija, f’Noel Muscat, Bierku lill-Mulej: Nitolbu ma’ Frangisku u Klara t’Assisi, Edizzjoni TAU, Malta 1999, pp. 10-11.

[7] Dawn huma kollha bijografiji differenti ta’ San Frangisk. L-aktar importanti fosthom hi dik ta’ Tumas minn Celano, li kiteb zewg hajjiet (Vita prima jew L-Ewwel Hajja, u Vita seconda jew It-Tieni Hajja). It-Tieni Hajja li kiteb, hi dik ufficjali rikonoxxuta mill-Knisja. Il-gabra tal-bijografiji principali tal-qaddis hi maghrufa bhala Fonti Francescane, u hawn diversi edizzjonijiet taghha.

[8] Noel Muscat, Bierku lill-Mulej: Nitolbu ma’ Frangisku u Klara t’Assisi, Edizzjoni TAU, Malta 1999, p. 11.

[9] San Frangisk ghamel xi zmien joqghod f’San Damjan fl-ahhar xhur ta’ hajtu. Hawn, is-sorijiet Klarissi flimkien ma’ Sant Kjara, il-madre taghhom, kienu jghixu fil-kunvent li kien ipprovdielhom Frangisku, magenb il-knisja li fiha, zaghzugh, kien sema’ lehen l-Imsallab jordnalu jmur jibni l-Knisja tieghu li kienet qed tiggarraf.

Kien marid hafna, u kwazi ma kienx ghadu jara xejn. L-ezamijiet medici li ghamlulu ma swew ghal xejn, u sahhtu kienet dejjem sejra ghall-aghar. F’San Damjan mar izur lil Kjara, u qaghad hemm biex jistrieh.

Lejl minnhom fir-rebbiegha ta’ l-1225, huwa rcieva weghda divina li kien se jikseb il-hajja eterna (il-premju tal-genna). Ir-rakkont ta’ din id-dehra nsibuh ukoll fil-Legenda perugina:

“Lejl minnhom, huwa u jahseb fuq it-tbatijiet tieghu, gietu hasra minnu nnifsu u karab f’qalbu: ‘Sinjur, ejja ghinni fil-mard tieghi, biex inkun nista’ ngarrbu bis-sabar!’ U malajr sema’ min jghidlu: ‘Hija, ghidli: jekk wiehed, biex ihallsek ghall-mard u t-tbatijiet tieghek, kellu jaghtik tezor kbir u prezzjuz, li jaghmel mill-art kollha deheb pur, u mill-gebel bicciet prezzjuzi, u mill-ilma fwieha: ma kontx thossok xejn, hdejn tezor bhal dak, l-art u l-gebel u l-ilmijiet? Ma kontx tkun ferhan hafna?’

Wiegeb Frangisku: ‘Sinjur, dan kien ikun tezor tassew kbir u uniku, prezzjuz u ta’ min ihobbu u jixtiequ’. Il-lehen spicca: ‘Mela, hija, ifrah u thenna fil-mard u t-tbatijiet tieghek; mil-lum ’il quddiem ghix fis-sliem, daqslikieku digà tinsab fis-Saltna tieghi’” (LP 43).

Kien fl-ghodwa ta’ wara li huwa ddetta l-Ghanja tal-Hlejjaq.

Anki dwar dan xi storici huma dubjuzi, ghax hemm fosthom li jishqu li San Frangisk beda l-Ghanja tal-Hlejjaq fi Rieti u mhux f’San Damjan.

[10] Dan ikompli jikkonferma l-weghda li Frangisku kellu l-lejl ta’ qabel ma kiteb l-Ghanja tal-Hlejjaq, meta Alla wieghdu l-hajja eterna tas-sema (ara ref. 9).

[11] Thomas Moore, Jiena Frangisku, Malta 1997, pp. 53-54.

[12] Meta kellu xi ghoxrin sena, f’Novembru 1202, Frangisku (mimli bi spirtu patrijottiku) mar jiggieled mas-suldati ta’ Assisi kontra Perugja, wara kwistjoni li nqalghet bejn iz-zewgt ibliet. Dik il-battalja baqghet maghrufa bhala ta’ Collestrada jew Ponte San Giovanni, ghax l-armata ta’ Assisi stazzjonat ruhha kemm fuq l-gholja (colle) u kemm fit-triq (strada). Il-battalja spiccat b’telfa ghal ta’ Assisi, u z-zaghzugh Frangisku spicca fil-habs ta’ Perugja, fejn irrifletta hafna dwar is-sejha tieghu u l-valur tal-hajja (wara li hareg mill-habs spicca biex marad ukoll). Kien l-ewwel pass...

[13] Michael de la Bedoyere, Francis of Assisi: The Man who found perfect joy, USA 1999, p. 294.

[14] Il-knisja ta’ Santa Marija ta’ l-Angli, maghrufa bhala l-Porzjunkola, kienet id-dar generali ta’ l-Ordni fi zmien San Frangisk. F’Settembru 1226, mill-palazz ta’ l-isqof, il-qaddis ittiehed f’dan il-kunvent, li kien tant ghal qalbu.

[15] Ara Apk 2:11: “Min ghandu widnejn, ha jisma’ x’jghid l-Ispirtu lill-knejjes. Lir-rebbieh ebda hsara ma hi se taghmillu t-tieni mewt”; u Apk 20:6: “Hieni u qaddis min ghandu sehem fl-ewwel qawmien ta’ l-imwiet: it-tieni mewt ma ghandha l-ebda setgha fuq dawn...”.

[16] Ara W. Bader, The Prayers of Saint Francis, USA 1996.

[17] Joseph (Ernest) Renan (1823-92), filosfu u teologu franciz. Wiehed mill-aqwa xoghlijiet tieghu li baqa’ maghruf mad-dinja kollha hu l-famuz Life of Jesus (1863).

[18] Michael de la Bedoyere, op. cit., pp. 291-294.

[19] Thomas Moore, op. cit.

[20] Il-Papa Gwanni Pawlu II hatru patrun ta’ l-ekologisti fl-1979.

[21] Thomas Moore, op. cit.

[22] Ibid.

[23] Ibid.

[24] Ibid.

[25] Francesco uomo di Dio e fratello di tutti, suppliment fir-rivista San Francesco, Assisi, n. 6, Giugno 2002.

[26] Mill-Prefazju tat-Talba Ewkaristika II tal-Quddiesa.